کرونا و کتابخانه‌ها: چرا کتابخانه‌های عمومی به کتابخانه دیجیتالی نیاز ندارند؟

در چند ماه اخیر و پس از شیوع کروناویروس، انتقاد های بسیاری به عملکرد کتابخانه ها به خصوص کتابخانه های عمومی در ارائه خدمات مجازی به کتابخانه ها وجود داشته است. بسیاری از صاحبنظران معتقدند که کتابخانه ها پس از تعطیلی اجباری نتوانسته اند خدمات خود را در فضای مجازی نیز ارائه کنند.

مدتی پیش در گروهی متشکل از کتابداران، این بحث مطرح شد که در چنین شرایطی چه باید کرد؟ برخی معتقد بودند که اگر کتابخانه های عمومی یک کتابخانه دیجیتالی مستقل برای خود داشتند می توانستند در چنین شرایطی خدمات بهتری را به کاربران خود ارائه کنند. برخلاف این گروه من تصور می کنم که راه اندازی یک کتابخانه دیجیتال مستقل برای کتابخانه های عمومی چندان ایده مناسبی به نظر نمی رسد.

البته ممکن است این نظر درست نباشد اما من برای این عقیده دو استدلال مهم دارم. اول آنکه تجربه یک ساله من در کار در کتابخانه عمومی و ارتباط مداوم با کاربران نشان می دهد که کاربران کتابخانه های عمومی، عموما از خواندن کتاب های الکترونیکی استقبال نمی کنند. برخلاف تصور موجود، به نظر من اکثر کاربران کتابخانه ها یا حداقل اکثر کاربرانی که من با آنها مواجه بودم تمایلی به استفاده از منابع الکترونیکی نداشتند. دلیل اول من برای این گفته آن است که بسیاری از کاربران، به خصوص کاربران میان سال به بالا، علارقم اصرار کتابداران به استفاده از سامانه کتابخانه برای جستجو و رزرو منابع تمایلی به استفاده از این سامانه ها نداشتند. و دلیل دیگرم ارتباط مداوم با کاربران در همین چند ماه اخیر و پس از شیوع بیماری کرونا است. در این مدت سعی می کردم که با اطلاع رسانی کتاب های رایگان در اپلیکیشن های طاقچه، کتابراه و فیدیبو و همچنین تخفیف های این اپلیکیشن ها، افراد را به استفاده از این برنامه ها ترغیب کنم. با این حال بسیاری از آنها با ذکر دلایلی مثل چشم درد و سردرد از عدم تمایل خود به استفاده از این اپلیکیشن ها می گفتند و دائما سراغ زمان باز شدن کتابخانه ها را می گرفتند. علت سوم هم بسیار ساده است. اطلاع از اینکه چه تعداد از اطرافیان کتابخوان شما از این اپلیکیشن ها استفاده می کنند بسیار ساده است. حداقل در بین اطرافیان، دوستان و کتابدارانی که من می شناسم اقلیت بسیار کمی هستند که علاقه دارند کتاب ها را به صورت الکترونیکی بخوانند. پس با این سه دلیل می توانم بگویم که اکثریت کاربران علاقه زیادی به مطالعه از طریق اپلیکیشن های کتابخوان را ندارند.

استدلال دوم من در مناسب نبودن راه اندازی یک سامانه کتابخانه دیجیتال برای کتابخانه های عمومی نیز به خود فرایند آن برمیگردد. هرچند که در پاراگراف قبل گفته شد که به عقیده من بسیاری از کاربران نسبت به استفاده از منابع الکترونیکی تمایل ندارند، اما کتابخانه ها باید برای همان اندک کاربران نیز برنامه داشته باشند و شرایط لازم را برای مطالعه آنها فراهم کنند. اما به نظر من راه اندازی یک سامانه کتابخانه دیجیتال برای کتابخانه های عمومی علاوه بر هزینه های هنگفت آن، به دلیل مشکلات نظام اداری دولتی در ایران چندان کار درستی نیست. به عبارت دیگر من معتقدم که چنین سامانه ای در نظام اداری معیوب ما مدت ها طول می کشد که به سرانجام برسد. از طرفی من بعید می دانم که سامانه مفروض با همه هزینه های هنگفتی که روی دست نهاد کتابخانه ها می گذارد (آن هم در شرایطی که این سازمان نیمه دولتی با مشکل بودجه مواجه است) حتی بعد از راه اندازی نیز بتواند از نظر منابع و امکانات در ردیف اپلیکیشن های کتابخوانی مثل طاقچه و فیدیبو قرار بگیرد. بنابراین راه حل جایگزین برای کتابخانه های عمومی می تواند همکاری با این اپلیکیشن های کتابخوان و استفاده از آنها برای کاربران کتابخانه ها باشد. البته خوشبختانه اخیرا این کار توسط کتابخانه های عمومی انجام گرفت اما نوع انجام آن چندان درست نبود چرا که در خبر مربوط به آن ذکر شد که این امکان برای کاربران برگزیده کتابخانه های عمومی در نظرگرفته شده است اما گفته نشد که کاربران برگزیده از نظر آنها چه کسانی هستند؛ چرا که بسیاری از کاربران فعال و کتابخوانی را که من می شناختم شامل این طرح نشده بودند.

در پایان معتقدم که با توجه به عاری بودن کتاب های کتابخانه از ویروس کرونا و همچنین با رعایت نکات بهداشتی می توان کتاب های چاپی کتابخانه را با پیک برای کاربران ارسال کرد تا بسیاری از کاربرانی که علاقه ای به مطالعه کتاب های الکترونیکی ندارند از فرصت قرنطینه برای کتاب خواندن استفاده کنند.