چه عواملی در آموزش محیط زیست تاثیر گذار هستند؟

کارشناسان محیط زیست مدت هاست که آژیر خطر را در مورد وضعیت زیست محیطی جهان کشیده ­اند، هر چند با کمی تامل در وضعیت تالاب­ ها، دریاچه ­ها و آلودگی هوا نیز می توان به وخامت اوضاع پی برد. این در حالی است که بهبود این وضعیت تنها به تغییر باور­ها و رفتار­های ما نسبت به محیط زیست اطرافمان بستگی دارد.

منظور از باور­های جامعه نسبت به محیط زیست، ارزش ­های اجتماعی است. ارزش ­های اجتماعی شامل همه ارزش ­هایی می شود که مورد پذیرش همگان و یا مورد خواست و آرزوی اکثریت افراد جامعه است(نظر پور، ۱۳۷۸، ص۶۴). به همین دلیل است که بسیاری از کارشناسان معتقدند برای ترویج کتابخوانی باید کتاب خواندن به عنوان یک ارزش از سوی مردم محسوب شود.  اما مشکل اینجاست که ارزش ­ها یک شبه به وجود نمی ­آیند و در مدت زمانی طولانی شکل می­ گیرند، قوام می یابند و با روح و جان مردم آمیخته می ­شوند، در نتیجه مردم نیز از هیچ گونه فداکاری در حفظ و انجام­ آن دریغ­ نمی­ کنند.
محمد نقی نظرپور در کتاب «ارزش ها و توسعه بررسی موردی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران» در ارزیابی امکان تغییر ارزش­ ها معتقد است «ارزش ­های اجتماعی مطلق و ابدی نیستند و اساساً دگرگونی، ماهیت هر پدیده اجتماعی، از جمله ارزش هاست.گرچه ارزش ­های جدید همواره با سد محکمی روبه ­رو می شوند، این موانع زوال­ ناپذیر نیستند؛ تاریخ نیز شاهد نمونه­ های فراوانی از تحول ارزش هاست.» (نظرپور، ۱۳۷۸، ص۱۱۷)

برای تغییر این ارزش ­ها یا ایجاد ارزش ­های جدید عواملی مانند ایدئولوژی و مذهب، آئین ­ها و کمپین­ ها و رسانه­ های ارتباط جمعی نقش ایفا می­ کنند.

به دلیل اعتقاد دینی بخش عمده ای از جامعه ایرانُ نقش دین در آموزش محیط زیست می تواند بسیار با اهمیت باشد. به علاوه دعوت مردم به حفظ محیط زیست بدون استمداد از یک پشتوانه دینی، بی اثر و یا کم اثر خواهد بود و توصیه های حفاظت محیط زیست و پایداری توسعه اگر مبتنی بر اصول دینی باشند ا ضمانت اجرایی مستحکم تری برخوردار خواهند بود(یوسفی، ۱۳۹۴، ص۴).

خوشبختانه در دین ما اسلام و در سیره پیامبر اعظم (ص) توجه زیادی به محیط زیست شده است و در این باره کتاب ها و مقالات زیادی نیز نوشته شده است که از جمله آنها می­ توان به کتاب «اخلاق زیست محیطی در اسلام» نوشته فضل الله حسینی و محسن عمیق، «اخلاق زیست محیطی پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و اله»، نوشته  تقی متقی اشاره کرد. در نتیجه وجود پشتوانه دینی در آموزش محیط زیست می­ تواند یکی از ابزار­های ما برای تغییر باور­های جامعه نسبت به محیط زیست باشد. برای مثال در باب رفتار با حیوانات، گوستاولوبون در کتاب تمدن اسلام و عرب می ­نویسد:

«در بلاد اسلامی جمعیت حمایت از حیوانات لازم نیست و این قطعه از دنیا را می­ توان بهشت حیوانات دانست، مسلمانان حقوق سگ و گربه و پرندگان را رعایت می کنند، مخصوصا در مساجد و معابر، پرندگان با کمال آزادی پرواز می کنند و در مناره­ ها لانه دارند، مسلمین در این باره به گونه­ ای هستند که باید ما اروپائیان خیلی چیز­ها را از آنان بیاموزیم» (ص۴۴۶)

حال آنکه متاسفانه برخی رفتار ها در کشور ما نسبت به حیوانات نشان از عدم توجه به حقوق حیوانات دارد.

علاوه بر نقش مذهب، آئین ­ها و کمپین­ ها نیز می­توانند به ایجاد ارزش ­ها کمک کند. انسا ن­ها در سراسر تاریخ فرهنگی خود از آئین ها برای شکل ­دادن و تحکیم هنجار­های خود استفاده کرده ­اند. آئین­ ها همسو با ارزش ­های ما، رفتار­ما و انتظارات­ ما از دیگران عمل می کنند. تعریف مشخصی از آئین­ ها وجود ندارد اما با مثال­ هایی می­ توان آن­ها را بهتر درک نمود برای مثال پوشیدن لباس سفید عروس یا قرار دادن شمع روی کیک تولد برخی از آئین­ های دنیای کنونی ما هستند. یکی از نکات مهم در اجرای آئین ­ها آن است که انجام گروهی آنها به ترویج و عمل به آن ها کمک می کند، حال آنکه اگر فردی به تنهایی آن را انجام دهد ممکن است حس انجام یک کار اشتباه را پیدا کند.

سارا داروین و استفان کیو در مقال ه­ای با عنوان «سبز بودن ساده نیست، اگر اقناع منطقی نتواند مردم را با محیط زیست همراه کند، آیا با آئین­ ها و اندکی احساس گناه عملکرد بهتری خواهند داشت؟» معتقد است که بسیاری از افراد با دلایل منطقی از همراهی با محیط زیست شانه خالی می­ کنند.­ آنها معتقدند که آئین­ ها به دلیل عوامل عاطفی و اجتماعی خود می توانند انسان­ ها را در همراهی محیط زیست یاری کنند. آن ها همچنین سه عامل را برای اهداف آزمایش آئینی خود در نظر می گیرند.

عامل اول قطع ارتباط انسان­ ها با طبیعت است. داروین و کیو معتقدند که انسان­ ها به دلیل جدایی از طبیعت و زندگی در شهر­های شلوغ حس همزیستی و تعلق خود به محیط زیست را از دست داده­اند. مثال واضح در این مورد، کمپین «۳۰ روز در حیات وحش» در بریتانیا است که طی آن افراد به مدت یکماه در طبیعت زندگی می­ کنند و جالب است بدانید که هنگامی که دو ماه بعد از رفتار شرکت کنندگان تحقیق شد، مشخص شد که این افراد در رفتار­های حفاظتی به نفع طبیعت مثل کاشت گیاهان دوستدار حیات وحش شرکت بیشتر دارند.

دومین عامل موانع عاطفی مانند سرکوب، حس اضظراب و ناتوانی هستند که برای اقدامات زیست محیطی وجود دارند. آئین­ ها می توانند ما را در غلبه بر بسیاری از این احساسات کمک کنند. برای مثال آئین دوشنبه­ های بدون گوشت یکی از آئین ­هایی است که می ­تواند کمک زیادی به حفظ محیط زیست داشته باشد چرا که مصرف کمتر گوشت اثر قابل توجهی بر تولید گاز­های گلخانه­ ای، و این موضوع به کند­شدن سرعت جنگل ­زدایی کمک می­ کند. با وجود اینکه انجام این کار سختی زیادی ندارد اما چون به صورت آئینی و با همراهی دیگران انجام نمی شود، غیر ممکن به نظر می رسد، حال آنکه بسیاری از افراد برای امتحان گزیئه­ های گیاه­خواری منتظر تلنگر­های اینچنینی هستند و انجام این نوع از رفتار­ها به صورت گروهی و آئینی می ­تواند به راحتی انجام شود.

سومین و دشوارترین مورد نیز شکستن عادت ­ها است. ترک کردن عادت ها معمولا کار سختی است. برای مثال همه ما می دانیم که استفاده کمتر از ماشین شخصی می تواند تاثیر زیادی بر کاهش آلودگی هوا داشته باشد اما به این دلیل که صبح دیر به اداره یا دانشگاه خواهیم رسید با ماشین شخصی به آنجا خواهیم رفت. اما آئین­ ها به ما کمک می کنند تا در انتخاب هایمان گزینه ­های سبز را انتخاب کنیم، چرا که ما معمولا برای چیزی که به آن عشق نمی­ ورزیم، تلاش نمی­ کنیم.

در نظر گرفتن عواملی مانند ارزش ­ها، آئین­ ها و کمپین­ ها در آموزش محیط زیست می ­تواند کتابخانه­ ها را در این مسیر کمک کند. استفاده از مبانی و ارزش های دینی محیط زیست برای آموزش، همکاری با مدارس طبیعت برای آموزش محیط زیست در طبیعت و ترویج آئین ­ها و کمپین­ های زیست محیطی در محیط کتابخانه از جمله فعالیت ­هایی است که کتابخانه­ ها می ­توانند به واسطه آن رفتار زیست محیطی جامعه خود را تغییر دهند.

منابع:

داروین، سارا و استفان کیو (۱۳۹۵). سبز بودن ساده نیست. ماهنامه سیاحت غرب،۱۴۶-۱۴۸(۱۲)، ص۱۱۷-۱۲۴.

لوبون، گوستاو (۱۳۹۴). تمدن اسلام و عرب. ترجمه محمد تقی فخرداعی گیلانی. تهران: بدرقه جاویدان: جاویدان.

نظرپور، محمد نقی (۱۳۷۸). ارزشها و توسعه: بررسی موردی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

یوسفی، آرش (۱۳۹۴). آموزش محیط زیست ویژه روحانیون. سازمان حفاظت از محیط زیست، دفتر آموزش محیط زیست. دسترسی در اینجا

————————————————————————————————-

نریمانی، ایمان (1396). چه عواملی در آموزش محیط زیست تاثیر گذار هستند؟. پایگاه خبری لیزنا،باشگاه اطلاعات سبز،لینک دسترسی