ارزش آفرینی در کتابخانه‌ها، از ایده تا مستند‌سازی

چالشها و فشارهای اقتصادی در قرن بیست و یکم، دنیای اطلاعات و دانش را به محلی شگفت انگیزتر، دسترس‌پذیرتر و قدرتمندتر تبدیل و شرایط را بیش از پیش مشکل کرده است. یکی از اصلی ترین پیش شرط های فائق آمدن بر مشکلات پیش رو، داشتن مراکز اطلاعاتی و کتابخانه هایی است که فعالیت های خلاقانه و کارآفرینی را سرلوحه کار خود قرار داده اند (5).

در واقع می توان این چنین گفت که امروزه و با توجه به استقبال کم افراد از کتابخانه ها و همچنین وضعیت اقتصادی نامناسب کتابخانه برای ایجاد شرایط جذب مخاطبان به کتابخانه، تنها راه پیش رو برای این مراکز فرهنگی کارآفرینی است. چرا که با استفاده از کارآفرینی می توان به هر دو هدف یعنی هم جذب مخاطب به کتابخانه و هم جذب منابع مالی برای کتابخانه دست یافت.

با توجه به اینکه کتابخانه ها نیز اغلب سازمان هایی دولتی و غیر تجاری، با اهداف غیر مادی هستند و هدف آنها جلب رضایت کاربران است می توان کارآفرینی در کتابخانه ها را به کارگیری ایده های خلاقانه در راستای اهداف کتابخانه، برای ایجاد ارزش افزوده و جلب رضایت کاربران همراه با بازگشت سرمایه یا کسب سود مالی برای کتابخانه دانست. آن چیزی که امروزه کتابخانه ها به آن نیازمند هستند کتابدارانی خلاق و با جسارت است که با ایده های خود می توانند کتابخانه ها را از محیطی سنتی و صرفا برای مطالعه، به سازمانی مدرن، پویا و به روز تبدیل کنند. برای رسیدن به این مهم، نکات و مراحلی را برای کمک به فرایند کارآفرینی در کتابخانه ها ذکر خواهیم کرد. لازم به ذکر است که بسیاری از این نکات از کتاب کتابدار کارآفرین برگرفته  شده است.

مراحل کارآفرینی در کتابخانه

خلق ایده:

خلق ایده اولین ومیتوان گفت مهم ترین قدم در راه کارآفرینی است. معمولا خلق ایده جدید در شرایطی مثل نیاز به یک خدمت جدید، پاسخی برای یک مساله، برطرف کردن یک نگرانی و… به وجود می آید. به طور کلی اکثر افراد در ابتدا ایده خلاقی را در ذهن ندارند و در واقع نمی دانند که باید از کجا شروع کنند. برای گرفتن ایده و درگیر کردن ذهن برای ایجاد ایده بهتر است که ابتدا به مطالعه کتابهایی در زمینه طرح های خلاقانه و پیاده سازی آنها بپردازیم به خصوص بهتر است که این ایده ها در سازمان های دولتی مشابه کتابخانه ها و یا در خود کتابخانه ها پیاده سازی شده باشند. این کار از سه جهت به ما کمک می کنند اول اینکه  به ذهن ما جهت و ایده می دهد، دوم آنکه با ایده های انجام شده آشنا می شویم و همچنین ما را با مراحل و چگونگی اجرای یک ایده کارآفرینانه آشنا می سازد. از جمله این منابع به زبان فارسی می توان به کتاب کتابدار کارآفرین: مباحثی در پویایی تجارت خصوصی در جهت ارائه خدمات حرفه‌ای⁵ که به طور تخصصی به یازده ایده پیاده سازی شده در کتابخانه های کشور آمریکا می پردازد و همچنین کتاب کارآفرینی و بازار کار در کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی: مجموعه مقالات پنجمین همایش سراسری اتحادیه انجمن های علمی – دانشجویی کتابداری و اطلاع رسانی⁶ که شامل مجموعه از مقالات در زمینه کارآفرینی در کتابخانه ها است  اشاره کرد.

با مطالعه این منابع ممکن است ایده ای مورد نظر خود را پیدا کنید و تصمیم بگیرید یکی از ایده های مطرح شده در آن را بدون تغییر پیاده سازی کنید، یا اینکه ممکن است ایده مورد نظر با شرایط کشور ما سازگاری نداشته باشد که در این صورت می توانید آن را بومی سازی کرده و ایده بهتری از آن بسازید و یا ممکن است خواندن این منابع باعث شود تا ایده ای جدید و مبتکرانه در ذهنتان شکل بگیرد.گاهی نیز ممکن است چندین ایده مناسب پیدا کنید، سعی کنید همه ایده ها را روی کاغذ پیاده سازی کنید تا فراموش نشوند و در فرصتی مناسب و با تفکر ایده بهتر را برگزینید.

مشورت و تفکر و مطالعه پیرامون ایده:

به احتمال فراوان با پایان مرحل اول شما با چندین ایده بسیار خوب مواجه می شوید، اما باید بدانید که همه این ایده ها برای کتابخانه شما مناسب نیستند و گاه بعضی ایده های بسیار خوب با اهداف، شرایط جامعه، نوع کتابخانه و یا بودجه کتابخانه هم‌خوانی ندارند پس در این مرحله باید ایده ها را غربالگری کرده و مناسب ترین ایده را برای کتابخانه در نظر بگیرید. در انتخاب ایده مناسب دو نکته بسیار مهم است

اول محدودیت های مالی است که باید به آن توجه داشته باشید، چرا که اگر مدیران کتابخانه شما بودجه مالی مناسب را داشتند قطعا طرح های خودشان را پیاده سازی می کردند. پس سعی کنید ایده های با ریسک پایین، و با صرف منابع مالی کم و مهم‌تر از همه درآمدزا را به مدیران پیشنهاد کنید تا احتمال قبولی آنها از سوی مدیران افزایش یابد.

دومین نکته که به مراتب از نکته اولی مهم تر نیز هست این است که ایده شما نباید با فلسفه و ماهیت وجودی کتابخانه و اخلاق حرفه ای کتابداری در تضاد باشد. بسیاری از ایده های کارآفرینانه برای سازمان های غیر دولتی و با هدف صرفا کسب سود مالی انجام می گیرند اما فراموش نکنید که هدف کتابخانه خدمت رسانی و دسترسی رایگان افراد به منابع است و آن چیزی که باید اصل قرار بگیرد ایجاد ارزش افزوده و خدمتی جدید به کاربران است که البته می تواند با کسب سود مالی یا حداقل بازگشت سرمایه مصرف شده در طرح باشد.

برای انتخاب طرح و ایده مناسب می توان از اساتید وکارآفرینان کمک گرفت. اساتید با توجه به تجربه و آگاهی احتمالی از طرح های انجام گرفته اما ناشناخته در کتابخانه ها می توانند کمک زیادی به انتخاب و شکل گیری قالب ایده شما انجام دهند. مشورت با کارآفرینان و اساتید ریسک پیاده سازی طرح را کاهش داده و اعتماد به نفس شما را نیز افزایش می دهند.

همچنین ببنید: نقد کتاب کتابدار کارآفرین:مباحثی در پویایی تجارت خصوصی در جهت ارائه خدمات حرفه‌ای

طرح خود را بنویسید

طبیعی است که برای ارائه ایده به مدیران کتابخانه باید آن را به صورت یک طرح مکتوب به آنها تحویل دهید. درباره نوشتن طرح دو نکته بسیار مهم است اول آنکه طرح شما جامع باشد و نیاز به حضور خودتان برای رفع نقص یا توضیح مطلبی نباشد و دوم آنکه کوتاه و مانع باشد چرا که اصولا مدیران وقت کمی برای مطالعه مطلب شما دارند و اگر طرح شما کوتاه باشد شانس خوانده شدن آن نیز بالاتر خواهد رفت.

ازجمله نکات مهمی که باید در طرحتان ذکر کنید می توان به مطالب زیر اشاره کرد:

1-4.  پیشینه ای از پژوهش های انجام شده در  موضوع مورد نظر تهیه کنید.

2-4. ضرورت ها و فواید اجرای طرح را  از نظر جلب رضایت کاربران  ذکر کنید.

3-4. چشم انداز و اهداف طرح را مشخص کنید.

4-4. منابع مالی مورد نظر برای اجرای طرح و همچنین  بازگشت سرمایه و سود حاصل از اجرای طرح  را برای مدیران شرح دهید.

5-4. سعی کنید اگر ایده مورد نظر قبلا در کتابخانه ای پیاده سازی شده است مطالبی پیرامون آن جمع آوری کرده و نتایج و فواید اجرای آن را در طرحتان بیاوردید چرا که این کار باعث می شود ریسک انجام طرح برای مدیران پایین بیاید.

پژوهش کنید

بهتر است برای اطیمینان از علاقه کاربران به طرح و همچنین شریک کردن کاربر در طرح، طی پژوهشی نظر آنها را درباره پیاده سازی آن جویا شوید. این کار از سه جهت مهم است.

1-5. متوجه می شوید که در صورت اجرای چنین طرحی آیا کاربران از آن استقبال خواهند کرد؟

2-5.  می توانید در پرسشنامه یا مصاحبه خود از آنها بخواهید تا پیشنهادات خود را درباره نحوه اجرای طرح بدهند. این کار مشابه آن است که شرکت های بزرگ قبل از وارد کردن محصول خود به بازار ابتدا آن را به صورت آزمایشی در اختیار تعداد محدودی از مشتریان خود قرار می دهند و از نظرات آنها در بهتر اجرا شدن آن استفاده می کنند.

3-5. با این کار کاربران را در طرح سهیم کرده اید و به نوعی از همکاری آنها در طرح مطمئن خواهید شد.

شورای برنامه ریزی تشکیل دهید

برای پیاده سازی و اجرای طرح در کتابخانه، شما نیازمند آن هستید که شورایی برای برنامه ریزی درباره طرح داشته باشید. این شورا می تواند متشکل از کتابداران، مدیران  باشد، همچنین اگر قسمت های فنی و تخصصی در طرح وجود دارد اضافه کردن یک فرد متخصص در شورا مورد نیاز است. این شورا با برنامه ریزی قدم به قدم، با در نظر گرفتن چالش ها، مراحل مختلف طرح را از نظرزمانی و نحوه پیاده سازی بررسی می کنند. سعی کنید در این مرحله بدون عجله عمل کنید تا همه جوانب اجرای طرح در نظر گرفته شود و این نکته را در نظر داشته باشید که اجرای طرح بدون برنامه ریزی یا با برنامه ریزی نادرست منجر به شکست در آن خواهد شد.

با دیگران همکاری کنید

قطعا برای پیاده سازی یک ایده شما نیاز به همکاری سایر افراد خواهید داشت پس سعی کنید رفتارتان به گونه ای باشد که حس مالکیت نسبت به طرح نداشته باشید و طرح را به نام خود ندانید تا سایر کتابداران هم با شریک دانستن خود در آن شما را پیاده سازی ایده یاری نمایند.

سختی ها، موانع و مخالفت ها را تحمل کنید

یک اصل ثابت شده درباره افراد این است که اغلب مردم طرفدار حفظ وضع موجود هستند و از تغییرات استقبال نمی کنند با وجود آنکه شاید طرح شما را مناسب بدانند و از شکل سنتی کتابخانه نیز راضی نباشند اما معمولا ابتدا با هر طرحی مخالفت می کنند. و البته دلیل دیگر این مخالفت ها نیز می تواند ریسک پذیر و شجاع نبودن و ترس از هر رفت منابع و شکست باشد پس اینگونه مخالفت ها تا حدی طبیعی است و نباید با دیدن آنها  نا امید شوید و شکست را بپذیرید. سعی کنید اخبار رضایت کاربران را از ایده پیاده سازی شده در کتابخانه در مراحل مختلف به مدیران برسانید تا آنها را برای ادامه کار دلگرم و ترغیب کنید.

برای ایده‌تان بازاریابی کنید

ایده شما زمانی موفق خواهد بود که مورد استقبال جامعه کتابخانه قرار بگیرد و همه از آن آگاهی داشته باشند، پس بازاریابی را جدی بگیرید.بدیهی است برخی از کاربران به سادگی با برخورد اتفاقی و یا از طریق بازگویی دهان به دهان با خدمات آشنا می شوند، اما بازاریابی با فکر خوب و ترویج استراتژی پایدار، می تواند موجب افزایش تعداد کاربران شود( 3: ص 214) شکست در زمینه بازاریابی، اغلب به این دلیل اتفاق می افتد که کتابداران برای کار در این زمینه آموزش ندیده اند. در واقع کتابداران و کتابخانه ها به طور کلی با بازاریابی تمام خدمات خود و نه تنها خدمات مبتنی بر هزینه مشکل دارند(3: ص 214)

کار هایی از قبیل ایجاد وبسایت یا اختصاص دادن صفحه ای از وب سایت کتابخانه  برای طرح، تهیه بروشور، نصب پوستر در کتابخانه، شرکت در نمایشگاه های تجاری و تبلیغات به شیوه دهان به دهان از جمله روش های بازاریابی طرح هستند.  همچنین پیاده سازی طرح را به سازمان هایی که ممکن است موضوع طرح شما برایشان حایز اهمیت باشد اطلاع رسانی کنید تا شاید بتوانید از این راه نیز درآمد زایی برای کتابخانه داشته باشید. همچنین علاوه بر بازاریابی سعی کنید در هر مرحله با کاربران در ارتباط باشید و از آنها بازخورد بگیرید.

گزارشی از طرح بنویسید

سعی کنید در طی انجام و پیاده سازی ایده همه جزئیات را یادداشت کنید، از هزینه های مصرفی تا صورت جلسه ها، کمی ها و کاستی ها، نقاطت قوت و پیام های مثبت دریافتی و هر چیز دیگری که برای نوشتن یک گزارش کامل از طرح نیاز دارید.  این جزئیات برای نوشتن گزارشی از چگونگی انجام طرح، نقاط مثبت و منفی طرح، دستاورد ها، میزان رضایت کاربران، هزینه های مصرفی، هزینه های بازگشتی، درآمد زایی و… است که بهتر است به وسیله نمودار ها و جدول ها نمایش داده شوند تا ضمن ارزیابی ایده، مدیران را برای انجام طرح های بعدی ترغیب کند.

مستند سازی و اشتراک ایده

یادتان نرود که ایده ی شما با مطالعه و ارزیابی و بومی سازی ایده های انجام شده قبلی شکل گرفته است و اگر ایده های کارآفرینی و تجربیات حاصل از آن مستند سازی و به اشتراک گذاشته نشوند باعث موازی کاری، هدر رفت توان کارکنان، هزینه و در نتیجه شکست در کارآفرینی می شود؛ پس گزارش حاصل از اجرای ایده تان را به صورت یک مقاله به یک همایش با موضوع کارآفرینی یا یک مجله کارآفرینی  ارسال کنید تا هم سایر متخصصان رشته از انجام آن مطلع شوند و هم سایر  کتابداران و کارآفرینان  برای ارزش آفرینی و خلق ایده های جدید از آن استفاده کنند.

پانویس ها:

1. Fry
2. Thompson
3. Shumpeter
4. کراتر، مری؛ مری بث¬لاک و مری ج. اسکانلون. کتابدار کارآفرین: مباحثی در پویایی تجارت خصوصی در جهت ارائه خدمات حرفه¬ای. ترجمه گروه مترجمان، ویراستار مهری ایزدی یگانه، به کوشش عیسی زارعی، تهران: نشر چاپار و اساطیر پارسی، 1395.
5. حسن زاده، محمد و عالی، غزاله.  کارآفرینی و بازار کار در کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی: مجموعه مقالات پنجمین همایش سراسری اتحادیه انجمن های علمی-دانشجویی کتابداری و اطلاع رسانی ایران( ادکا). تهران: کتابدار، 1392

منابع:

• حسن زاده، محمد و عالی، غزاله (1392).  کارآفرینی و بازار کار در کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی: مجموعه مقالات پنجمین همایش سراسری اتحادیه انجمن های علمی-دانشجویی کتابداری و اطلاع رسانی ایران( ادکا). تهران: کتابدار، 1392
• جلالی فر، معصومه؛ پوراحمد، علی اکبر(1394). بررسی رابطه ویژگی های شخصیتی کتابداران شاغل در کتابخانه های شهر بیرجند با دیدگاه آنان در خصوص جو کارآفرینی در کتابخانه. پژوهش نامه کتابداری و اطلاع رسانی، 5(2)، 162-144.
• کراتر، مری؛ بث‌لاک، مری؛ اسکانلون، مری‌ج (1395). کتابدار کارآفرین: مباحثی در پویایی تجارت خصوصی در جهت ارائه خدمات حرفه ای. ترجمه گروه مترجمان. تهران: چاپار: اساطیر پارسی، 1395.
• ناهید، مجتبی (1388). چیستی و چرایی کارآفرینی و کارآفرینی سازمانی در یک نگاه. بررسی های بازرگانی، 34(7)، 58-39.

5- Isfandyari-Moghaddam, A. (2013). Book review: Mary Krautter, Mary Beth Lock and Mary G. Scanlon (eds), The Entrepreneurial Librarian: Essays on the Infusion of Private-Business Dynamism into Professional Service. Journal of Librarianship and Information Science, 45(4), 351-352. ‏